مرزپیما

 
اتوبوسی به نام شب
نگاهی گذرا بر لحظات ناب فیلم اتوبوس شب ساخته کیومرث پوراحمد
محمدرضا مرزوقی                                              
 
 
 
سینمای جنگ درایران حتی دربهترین شرایط هم گهگاه تکانی به خود می­ دهد وحرفی تازه، اما نه لزوما از جنس زمان به ثبت می­رساند. هرچند این حرف­ ها ونگاه­ های تازه ممکن است به جای جهانی بودن بیش­تر غیرایرانی به نظر برسند اما با وجود این باز هم شنیدن ودیدن تازگی لذت بخش است و هر چه این تازگی خودمانی­ تر و یا دراصطلاح اهل فن اورژینال باشد بیش­تر به باور مخاطب می­ نشیند.
نکته­ ای که به باورپذیری فیلم اتوبوس شب آخرین ساخته­ ی کیومرث پوراحمد کمک می­ کند فیلم­نامه وحرف تازه­ ی آن نیست بلکه بیش از هر چیز بازی­ های یکدست بازیگران اصلی وحتی فرعی فیلم است که فضا را برای مخاطب ملموس و دوست داشتنی جلوه می­ دهد. البته درکنار آن می­ توان از طراحی لباس و صحنه هم مثال آورد که سعی شده بسیار یادآور سال­ های جنگ باشد.. تا آن­جا که در انتخاب گوشی واکمنی که راننده با آن به اخبار رادیو گوش می­ دهد دقت لازم شده که از جنس گوشی­ های زمانه­ ی خود باشد. اگر بخواهیم از این باورپذیری سهمی برای فیلمنامه قائل شویم باید از شخصیت پردازی متین وبی ادعای راننده ی اتوبوس وعیسی مثال بیاوریم که هر دو درایفای نقش خود عالی درخشیدند به طوری که شخصیت عیسی ونرمی وانعطاف بازیگر این نقش حضور ستاره­ایی چون فروتن را هم کمرنگ ساخته که این البته نه به بازی و تکنیک فروتن که واضح است زحمت زیادی برای رسیدن به نقش وحتی زبان کشیده، بلکه به نکات مبهم و توجیه ناپذیر شخصیت او برمی­ گشت. شخصیتی که ناخودآگاه و بی هیچ توجیه منطقی متحول می­ شود و این تحول چنان باور ناپذیر است که بیش از آن­ که مثبت ارزیابی شود یک خائن ملعون به نظر می­رسد. آوردن اطلاعاتی چون اعدام خانواده و نارضایتی از اوضاع مملکت عراق وحزب معلوم­ الحالی چون بعث هم نتوانسته به توجیه این تحول از پیش برنامه ریزی نشده و ملموس ساختن شخصیت فاروق کمکی بکند. زیرا وقتی اطلاعات رو می­ شود که بخش زیادی از قصه­ ی فیلم پشت سر گذاشته شده و دیگر کمی دیراست. به نظر می­ رسد درنوشتن فیلمنامه یا شاید هم در تدوین نهایی فیلم زمان­بندی درستی جهت توجیه حوادث و دگرگونی شخصیت ها پیش­ بینی نشده است. و یا اگر بخواهیم خودمانی­ تر بگوییم نویسنده و شاید درکنار او کارگردان درپرداخت این شخصیت همچون وجوه جنگ طلبانه اما پنهان شخصیت عیسی که دلِ خونی از عراقی­ ها دارد کمی محافظه­ کارانه و با تعارف برخورد کرده­ اند.
لازمه­ ی باورپذیر ساختن هر تازگی توجیهات و حتی شاید بتوان گفت توضیحاتی است که مخاطب نا آشنا با این فضای تازه نیازمند آن است. آن­چه که اتوبوس شب در ارائه­ ی آن امساک به خرج داده است. رابطه ه­ای چون دوستی یک سرباز ایرانی و عراقی در زمانی پیش از جنگ که حالا یکی به اسارت دیگری درآمده هنوز نیاز به بازپروری بیش­تر داشت و جای پرداخت برای آن بود. پرداختی که می­ توانست به ایرانی بودن و یا همان اورژینال بودن این حادثه که بیش­تر به فیلم­ های مربوط به جنگ جهانی اول (ونه دوم) همچون توهم بزرگ شاهکار ژان رنوار شبیه است، کمک کند. حتی حرف­ هایی که دوست عراقی درپایان فیلم و درحضور همسر دوست ایرانی اش خطاب به آن عراقی بعثی می­ زند، با توجه به تعلل و انفعالی که درشخصیت دکتر به چشم می­ خورد، آنقدر بدون پیش­ زمینه آورده شده که با تمام سعی فیلم درغیر شعاری بودن این­جا کمی به بیراهه می­ رود. و راستی چرا در فیلمی با این همه بدعت که حتی به طریقه­ ی سیاه وسفید و البته درخور توجه فیلمبرداری شده عراقی­ ها مثل همیشه چنین تک بعدی و منفی و حتی احمق نشان داده شده­ اند. آن دو شخصیت متفاوت هم یکی نیمه ایرانی است و دیگری انس والفتی با ایرانی­ ها دارد و هر دو دل خوشی از حزب بعث ندارند. واصلا چرا عراقی­ ها بعد از این که فرماندهی اتوبوس را به دست می­ گیرند چنین با هم از در دشمنی درمی­ آیند و هر کدام می­ خواهند سر به تن دیگر همقطارانشان نباشد؟ این­ها سوالاتی است که فلیم اتوبوس شب توجیه وجواب مشخصی برای آن­ ها ندارد و اگر دارد در فیلم به هر دلیلی به آن پرداخته نشده است. از هر چه بگذریم نمی­ توانیم این حقیقت را نادیده بگیریم که انسان­ ها با هر عقیده و فکر و نظری، وقتی دچار هم­سرنوشتی می­ شوند و خطری عمومی آن ها را تهدید می­ کند بنا بر غریزه درکنار یکدیگر قرار می­ گیرند و جبهه­ ای واحد می­ سازند. مگر برای ما ایرانی­ ها چنین نبود؟ اصلا این اقتضای شرایط است. و نیز به­ خاطر بیاوریم خاطرات برخی رزمندگان خودمان از جنگ را که بعضا به صورت کتاب هم در آمده و در دسترس هستند و اذعان دارند که سربازان عراقی اغلب تا آخرین گلوله­ مقاومت می­ کردند که به اسارت ایرانی­ ها درنیایند. چون اسارت بهرحال سخت و غیرقابل تحمل است. مهم نیست که به اسارت که درمی­ آیی. همان­طور که درفیلم هم به آن اشاره می­ شود جنگ جنگ است و دشمن هم دشمن. پس چنین نبود که به سادگی بپنداریم عراقی­ ها همه یا دست کم اغلب (همان­طور که درفیلم اشاره می­ شود) خواهان اسارت به دست نیروهای ایرانی بودند. نفرت از حزب بعث وحکومت دیکتاتوری هم دلیل قابل توجیهی برای دوری از خانه وخانواده و مادر وهمسر وفرزند نیست.
                                             
اما نمی­ توان نکات درخشان و بدیع فیلم را به عنوان یک فیلم ایرانی مربوط به جنگ نادیده گرفت و فقط از کاستی­ ها گفت. کاستی­ هایی که به نظر می­ رسد بخش اعظم آن به سیاست­ گذاری­ های غلط و یکسو نگری های ممیزی و نظارت دولتی برمی­ گردد و حقیقت را فدای مفهومی می­ کند که بیش از آن­ که انسانی باشد ایدئولوژیک وگذرا است. درحالی که انسان می­ ماند و ایدئولوژی­ ها بهرحال رنگ می­ بازند. به نظر می­ رسد پوراحمد هم بیش از هر چیز قصد ساخت اثری انسان محور داشته است. این را صرفا براساس شناختم از پوراحمد و آثارش نمی­ گویم بلکه لحظاتی درفیلم هست که به خوبی بیان­گر این مدعاست. عیسی با تمام نفرتش از عراقی­ ها وقتی مجبور به کشتن آن­ها می­ شود برای لحظه­ ای با خودش دچار چالش می­ شود که چرا باید چنین باشد؟ کاملا پیداست چقدر از این کارمتنفر است. از دیگر نکات برجسته فیلم نگاهی است که به انسان به عنوان موجودی زورگو و قدر قدرت دارد و آن لحظه­ ی جابجایی قدرت میان عیسی و آن افسر بعثی است. تا وقتی اسلحه دست عیسی است اسبش را به هر شکل بخواهد می­ تازد و همین­ که به دست افسر عراقی می­ افتد موازنه قدرت به هم می­ ریزد و ... اما این اتفاق از طرف عیسی چنان کمرنگ به تصویر کشیده می­ شود که دیگر نه به یک ایهام وابهام بصری وهنری بلکه به نگاه ممیزی شبیه است. هرچند این گونه نگاه به مقوله قدرت نگاه تازه­ ای نیست اما درسینمای جنگ ما با آن محدودیت­ ها و اما و اگرها بسیار تازگی دارد. از دیگر لحظات به یاد ماندنی فیلم برخوردی است که بین دو دوست ایرانی و عراقی برسر تزریق سرنگ به دوست ایرانی روی می­ دهد و طرف ایرانی با تمام دوستی و مودتی که درهمین زمان کوتاه از دوست عراقی خود دیده باز هم به او  اعتماد نمی­ کند و شک دارد که چه چیزی می­ خواهد به او تزریق کند و از همقطاران ایرانی خود می­ خواهد صحت آمپول مسکن را وارسی کنند. طوری­ که برای لحظه­ ای با دکتر عراقی که از این حرکت دوست سابق خود بسیار سرخورده شده احساس نزدیکی و همدردی می­ کنیم. از این لحظات ناب درفیلم بسیار است که البته دیدار آن بهتر از شنیدار وخوانش است. اما درکنار این همه لحظه­ ی ناب، فیلمبرداری سیاه وسفید فیلم را نباید از نظر دور داشت که بسیار به ارزش نه تنها بصری که معنایی آن نیز افزوده است و فضایی از جبهه­ های جنوب ارائه کرده که بی­ شباهت به وسترن­ های جدی دهه چهل وپنجاه نیست. همچنین یکی از زیباترین و به یادماندنی­ ترین زوج­ های سینمایی که درسینمای ما بسیار تازگی دارد و با بازی خوب خسرو شکیبایی در نقش راننده اتوبوس وعیسی بسیار دیدنی و ماندگار از کار درآمده است و به جنبه­ های سرگرم کننده وطنازی­ های فیلم افزوده است و آن فضای صرفا مردانه را از رخوت وخستگی نجات داده است.
این­ها همه حکایت از نو آوری­ وتجربه­ هایی دارد که نه تنها درفضای سینمای جنگ که در وضعیت کساد و بی­ رونق فیلمنامه در ایران، که به ندرت اتفاق تازه­ ای در آن می­ افتد، در خور تحسین است.
بهرحال اتوبوسی به نام شب همچنان به راه خود می­ رود و زیباترین پیامش این است که اصلا پیامی ندارد.